ـ رهيافت تغيير و تحريف در كتابهاي آسماني پيش از قرآن، چونان تورات و انجيل،
ـ تدوين و گردآوري آيات در مجموعه‌اي واحد، پس از سپري شدن عصر نزول و رحلت رسول اكرم (ص) آن هم پس از گذشت زماني چند!
ـ تلاش مذاهب گوناگون اسلامي، براي مستند ساختن مرام و مسلك فكري و عملي خود به دليلهاي شرعي و ثابت كردن ناسازگار نبودن مذهب ايشان با آيات قرآن و ...
از جمله عواملي است كه شبهه تحريف قرآن را در ناي برخي دميده و بر قلب بعضي جاري ساخته است!
هر يك از اين عوامل شبهه‌انگيز، پاسخ خاصي براي خود مي‌طلبد كه پرداختن به همه آنها در يك مقاله، ميسّر نيست؛ چه اين كه تمايز قرآن از تورات و انجيل و تفاوتهاي زمان و پيامي و ارزشي آن، خود ميداني گسترده، در پيش روي تحقيق مي‌گشايد.
با منكراني كه اصل شريعت آسماني را منكرند و يا تنها شريعت محمّدي (ص) را نپذيرفته‌اند به گونه‌اي ديگر بايد سخن گفت.
نزول تدريجي و گردآوري قرآن را پس از فاصلة زماني، با ملاكها و مدارك ويژه تاريخي و فرهنگي بايد مورد مطالعه قرار داد.
با مذاهبي كه به منظور توجيه برداشتها و باورهاي خود، دامان قرآن را به غبار اتّهام تحريف، آغشته‌اند! سخني ديگر بايد داشت، ولي اين را مي‌توان اعتبراف داشت كه تمامي مؤمنان و معتقدان به حق بودن قرآن و نزول آن از جانب خداوند، باوجود تصريح آياتي چند به مصون بودن قرآن از دستبرد خائنان و تحريف‌گران، نمي‌بايست شبهه تحريف را، مجال دهند و مطرح سازند، جز براي پاسخ‌گويي و تبيين حق.
چه سخني روشن‌تر از اين كلام الهي است:
«إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ» حجر / 9
ما خود قرآن را نازل كرده‌ايم و خود آن را حافظ و پاسداريم.
«... إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِالذِّكْرِ لَمَّا جَاءَهُمْ وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ (٤١)لا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ (٤٢) فصلت 41 ـ 42
و به راستي، قرآن كتاب خدشه‌ناپذير و توانمند است كه باطل از پيش رو و پشت سر بدان ره نمي‌يابد، [چه اين كه قرآن] نازل شده از سوي خداي حكيم حميد است.
روشن است كه پيامبر (ص) به عنوان امانتدار وحي، مي‌بايست نگران آينده معجزه جاويد خود باشد و به چگونگي گردآوري آن بينديشد و خداوند به او اطمينان و آرامش دهد:
«... ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الآخِرِينَ» قيامه / 17
... همانا بر ماست كه قرآن را گردآوريم و [بر تو] بخوانيم.
اين آيات و آيات ديگري از اين دست، مي‌نماياند كه قرآن در قلمرو حفاظت ويژه الهي قرار دارد و از سوي خداوند، سلامت آن تضمين شده است.
افزون بر روايات، دليلهاي عقلي و نقلي و شواهد تاريخي و نشانه‌هاي علمي و فرهنگي نيز بر اين واقعيت گواهي مي‌دهند.
از آن ميان، به دليل زاويه نگاهي كه در اين تحقيق برگزيده‌ايم، تنها به بررسي ديدگاه اهل بيت (ع) در تحريف‌ناپذيري قرآن، مي‌پردازيم؛ چه اين كه آنان مفسر كلام وحي، عدل قرآن و بيانگر حقايق آن هستند و سخن و روش آنان، خود ميزان است.
احاديثي كه از پيامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) در اختيار است و در جاي جاي كتابهاي حديث ثبت شده است، بيانهاي مختلفي دارند كه در چند گروه قرار مي‌گيرند:
1. روايات ارجاع‌دهنده احاديث به قرآن و تعيين‌كننده قرآن به عنوان معيار شناخت درستي و نادرستي دليلهاي نقلي و روايي.
2. روايات ارجاع‌دهنده مردم به قرآن، در فتنه‌ها و بحرانهاي فكري و ابهامهاي معرفتي.
3. رواياتي كه قرآن و اهل بيت را ثقلين دانسته و تمسّك به آن دو را شرط نجات از گمراهي شمرده‌اند.
4. رواياتي كه نكوهش‌گر دورماندگان از قرآن هستند.
5. روايات فراواني كه در آنها اهل بيت به آيات قرآن تمسّك كرده و اعتبار سخن خود را با استناد به كلام وحي نمايانده‌اند.
6. رواياتي كه شيعه را در قراءت قرآن به همگوني با ساير مسلمانان فراخوانده است. اكنون پيش از پرداختن به مطالب ديگر، نمونه‌اي از اين دسته روايات را مورد توجه قرار مي‌دهيم.

* «انّ علي كلّ حق حقيقه و علي كلّ صواب نوراً فما وافق كتاب الله فخذوه و ما خالف كتاب الله فدعوه.» 1
هر حقي را حقيقتي گواه است و هر درستي را نوري مؤيّد است، پس آنچه از احاديث و سخنان كه موافق كتاب خداست، دريافت كنيد و آنچه مخالف كتاب خداست رها سازيد و مورد عمل و ملاك معرفت قرار ندهيد.
عمربن حنظله، روايتي را از امام صادق (ع) نقل كرده است كه مشايخ سه گانه اماميه؛ يعني شيخ طوسي و كليني و صدوق در كتابهاي خود بدان اشارت داشته‌اند و با اين كه از نظر سند مرسله است، علما آن را پذيرفته‌اند:
* «قال: قلت فان كان الخبران عنكم مشهورين قد رواهما الثقات عنكم.
قال: ينظر ما وافق حكمه حكم الكتاب و السّنّه و خالف العامّه فيؤخذ به و يترك ما خالف الكتاب و السّنّه و وافق العامّه.» 2
به امام صادق (ع) گفتم: هرگاه دو روايت ناهمگون به ما برسد كه هر دو مشهور و راويان موثق آن را نقل كرده باشند، وظيفه چيست و كدام يك را بايد برگزيد؟
امام صادق (ع) فرمود: بيان و حكم هر روايت كه با حكم قرآن و سنّت پيامبر (ص) موافق است و با مكتب دورماندگان از اهل بيت، ناهمگون است، گزيده مي‌شود و آن ديگري كه مخالف قرآن و سنّت و هماهنگ با عامّه است، وانهاده مي‌شود.
* امام رضا (ع) فرمود:
«فما ورد عليكم من حديثين مختلفين فاعرضوهما علي كتاب الله فما كان في كتاب الله موجوداً حلالاً أو حراماً فاتبعوا ماوافق الكتاب و مالكم يكن في الكتاب فاعرضوهما علي سنن رسول الله صلّي الله عليه و آله.» 3
هرگاه با دو روايت ناهمگون روبه‌رو شديد، نخست آن دو را بر كتاب خدا عرضه كنيد و با آن بسنجيد، اگر مفادش در كتاب خدا موجود است (حلال يا حرام) از آن كه موافق قرآن است پيروي كنيد و چنانچه در اثبات يا نفي آن حكم سخني در قرآن نيافتيد، آن دو حديث را به سنت پيامبر عرضه كنيد و با آن بسنجيد.
* امام صادق (ع) فرمود:
«اذا ورد عليكم حديثان مختلفان فاعرضوها علي كتاب الله، فما وافق كتاب الله فخذوه و ماخالف كتاب الله فذروه.» 4
هرگاه دو حديث ناهمساز به شما رسيد، آن دو را با كتاب خدا بسنجيد، موافق قرآن را مورد عمل قرار دهيد و مخالف را دور افكنيد.
جز اين روايات، روايات بسياري در كتابهي روايتي شيعه و اهل سنت وجود دارد كه بر محوربودن قرآن و ملاك بودن آن در برابر احاديث تصريح شده است. 5

عن الصادق (ع): قال رسول الله (ص): «... فاذا التبست عليكم الفتن كقطع اليل المظلم فعليكم بالقرآن، فانه شافع مشفّع ...»
هرگاه فتنه‌ها مانند شب تاريك به شما هجوم آورد، به قرآن پناه بريد، زيرا قرآن شفاعت‌گري توانا و كارآمد است [و متمسكان به خود را نجات مي‌دهد.]
همانند اين بيان از امام علي (ع) نيز نقل شده است.
اين بيان مشترك از امام علي و امام صادق (ع) مي‌نماياند كه قرآن از نظر اهل بيت در فاصله زماني عصر دو امام، هرگز جايگاه والا و هدايت‌گري بي‌چون و چراي خود را از دست نداده و از اعتبار مطلق برخوردار بوده است.
قال علي (ع) سمعت رسول الله (ص) يقول: أتاني جبرئيل فقال يا محمّد ستكون في امتك فتنه. قلت فما المخرج منها؟
قال: كتاب الله فيه بيان ماقبلكم من خبر و خبر ما بعدكم ...» 6
علي (ع) فرمود از رسول خدا شنيدم كه مي‌فرمود: جبرئيل نزد من آمد و گفت: اي محمّد! به زودي در امت تو فتنه و بحران بزرگي رخ مي‌نمايد.
به او گفتم راه گريز از آن فتنه چيست؟
جبرئيل گفت: مراجعه به كتاب خدا راه گريز و ايمني است؛ زيرا در قرآن هرگونه آگاهي ضروري نسبت به گذشته و آينده وجود دارد.

1. رسول خدا (ص) فرمود:
«انّي تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتي اهل بيتي ما ان تمسكتم بهما لن تضلوا بعدي أبداً.» 7
دو چيز ارجمند در ميان شما برجاي مي‌گذارم، كتاب خدا و عترتم، اهل بيتم، اگر به اين دو تمسّك جوييد، پس از من گمراه نشويد.
روايات در اين زمينه و با اين بيان در حد تواتر وجود دارد، به گونه‌اي كه نمي‌توان در صدور آن از رسول خدا ترديد كرد. 8
امام باقر (ع) فرمود:
«و كان من نبذهم الكتاب أن أقاموا حروفه و حرّفوا حدوده.» 9
كنار نهادن و فراافكندن آنان قرآن را چنين بود كه ظاهرش را ارج نهادند و قراءت كردند، ولي حدود و محتوايش را تحريف كردند.

علي (ع) در حديث مناشده به بسياري از آيات قرآن استشهاد كرده است10 و اين آيات برابرند با آنچه در قرآن موجود بوده است.
حضرت زهراء (س) نيز در آن خطبه گرانسنگ خويش و نيز در احتجاج خود با مخالفان11 و سلمان نيز در مناشدة خود به آيات قرآن تمسك كرده است. 12
به عنوان نمونه، علي (ع) در مناشده با ابوبكر، براي احقاق حق خويش فرموده است:
«نشدتكم بالله هل فيكم أحد نزلت فيه هذه الآيه: «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ» (مائده / 55) غيري؟ قالوا لا.» 13
شما را به خدا سوگند! آيا جز من كسي هست كه اين آيه درباره او نازل شده باشد؟ همانا ولي شما خدا و رسول خدا و آنانند كه ايمان آورده‌اند، آنان كه نماز را برپا مي‌دارند و در حال ركوع زكات مي‌پردازند.
گفتند: نه.
پس از آن فرمود:
«قال نشدتكم بالله هل فيكم أحد أنزل الله فيه: « أَأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ (١٣) (مجادله / 13) غيري؟ قالوا لا.» 14
شما را به خدا سوگند! آيا جز من كسي هست كه اين آيه درباره وي نازل شده باشد؟ آيا سقايت حاجيان و ساختن مسجدالحرام را همانند آن كسي مي‌دانيد كه به خدا و روز قيامت ايمان آورده و در راه خدا جهاد كرده است، اينها نزد خدا يكسان نيستند.
گفتند: نه.

امام صادق (ع) فرمود:
«واقرأ كما يقرأ النّاس.» 15
مقتضاي روايت، اين است كه امام صادق (ع) قرآن موجود را همان كتاب نازل شده از سوي خداوند دانسته است.
تحليلي بر روايات يادشده: آنچه از روايات كه تا بدين جا ياد كرديم، تنها نمونه و اشاره‌اي به روايات بسيار در اين زمينه است و ما در اين نوشته، تنها درصدد پي‌ريزي شالوده اين نگرشيم و نه كاوش همه رواياتي كه ذيل هر يك از عنوانهاي يادشده مي‌گنجد.
اما اين كه روايات يادشده چگونه بر مقصود دلالت دارند و چطور مي‌توان از اين دسته احاديث، نتيجه گرفت كه امامان (ع) قرآن موجود در ميان مسلمانان را قرآن كامل و به دور از فزوني و كاستي مي‌شمرده‌اند، نياز به تحليل و بياني به اشارت دارد.
سخن اين است كه اگر به راستي قرآن به عنوان مجموعه‌اي مشخص و تدوين يافته در عصر ائمه، استواري و مصون ماندن كامل نداشت و احتمال افزايش يا كاستي در آن مي‌رفت، هرگز اين مجال باقي نمي‌ماند كه امامان، اصحاب خويش را به قرآن ارجاع دهند و قرآن را ملاك شناخت درستي و نادرستي احاديث معرفي كنند؛ چه اين كه احتمال تحريف، مايه بي‌اعتباري و تضعيف است و متن بي‌اعتبار و ضعيف نمي‌تواند ملاك و معيار و داور قرار گيرد.
اگر به راستي قرآن در گذرگاه تحريف و در معرض دستبرد رهزنان و دسيسه‌گران قرار داشت و شرايط تاريخي و تدبيرهاي الهي آن را مصونيت نبخشيده بود، معنا نداشت كه امامان، مردمان را در بحرانهاي فكري و عقيدتي و سردگرميهاي عملي به پناه قرآن فراخوانند؛ چه اين كه در آن صورت، قرآن نيز نمي‌توانست پناهگاه امن و سقفي مستحكم باشد.
اگر به راستي اهل بيت در تماميت و ارجمندي تمامي پيامها و آيات قرآن موجود ميان جامعه، كم‌ترين ترديدي داشتند، جا نداشت كه مردم را به فهم قرآن و عمل برابر محتوا و حدود آن وادارند و دست كم مي‌بايست به وجود كاستيها و فزونيها (هرچند اندك) هشدار دهند و راه شناخت كاستيها و فزونيها را بنمايانند.
اگر قرآن ثقل اكبر دانسته شده است، نظر به قرآني دارد كه بر پيامبر (ص) نازل شده و در ميان مردم حضور دارد و در دسترس ايشان است، چنانكه عترت در ميان مردم حضور داشتند و پيامبر آن دو را باهم، پس از خويش برجاي نهاد و مردم را به تمسك به ايشان دعوت كرد.
اگر قرآن در معرض گمانه تحريف قرار داشت، مي‌بايست پيامبر هشدار دهد كه منظور از قرآن، نه آن است كه در دسترس مردمان قرار داد، بلكه آن است كه بر من نازل شده و امكان دارد در دست مردمان گرفتار زياده و كاستي شده باشد!
جالب است كه در زمينه روايات، رسول خدا، چنين هشداري را داده است؛ يعني آن گرامي به واقعيتهاي جاري توجه داشته و يادكرده است كه: «دروغ‌گويان و تهمت‌زنندگان بر من زياد شده‌اند» و بايد مراقب باشيد تا آنچه به دروغ به من نسبت مي‌دهند نپذيريد.
پس اگر در زمينه تمسّك به قرآن، چنين هشداري داده نشده، نه از سر بي‌توجهي، بلكه براساس اعتقاد به مصون بودن قرآناز تحريف بوده است.
از ديگر نشانه‌هاي مصون بودن قرآن از تحريف لفظي، اين است كه هرجا لغزشگاه و خطرگاه بوده است، پيامبر يادآور مي‌شده است، از جمله اين كه تحريف در تفسير و تأويل و برداشت ممكن بوده پيامبر هم بدان هشدار داده است. از جمله در روايتي مي‌فرمايد:
«اكثر ما أخاف علي امّتي من بعدي، رجل يتأوّل القرآن، يضعه علي غير مواضعه.»
بيش‌ترين ترس من بر امتم پس از خودم، از مردمي است كه قرآن را تأويل مي‌كنند و آن را در غير جاي خود قرار مي‌دهند.
همين نگراني در كلام علي (ع) نيز بازتاب يافته است:
«ايّاك أن تفسّر القرآن برأيك.»
از آن بپرهيز كه قرآن را به رأي خود تفسير كني.
در عصر امام صادق (ع) نيز، نگراني اصلي همين نگراني بوده است.
امام صادق (ع) فرمود:
«من فسر القرآن برأيه فأصاب لم يؤجر، و ان خطأ كان اثمه عليه.»
هركس قرآن را به رأي خود تفسير كند و درست بگويد، پاداشي به او داده نمي‌شود، و اگر خطر كند گناه آن بر وي خواهد بود.
چنانكه ديده مي‌شود، در اين مجموعه روايات، نگراني از تحريف محتوايي آيات است و در زمينه تغيير لفظي، هشدار و نگراني در روايات پيامبر و امام علي و امام باقر و امام صادق (ع) به چشم نمي‌خورد.
تمسّك اهل بيت به آيات قرآن، نيز حكايت از اعتبار بي‌چون و چراي آيات در نظر ايشان داشته است، آياتي كه براي مردم آشنا بوده و همگان آن را مي‌شناخته‌اند و اگر جز اين بود، بايد اصحاب مي‌پرسيدند كه اين آيه در قرآن نيست و با آن آشنا نيستند! و يا اين آيه با بيان و گونه‌اي ديگري در قرآن رايج، ثبت شده است!
امّا مي‌بينيم كه اين گونه استدلالها در فضايي به طور كامل آشنا و مطمئن و به دور از ابهام و ترديد و توضيح صورت مي‌گرفته است.
افزون بر اين، وقتي امام صادق (ع) اصحاب و پيروان را به قراءت قرآن، آن هم، آن گونه كه همگان قراءت مي‌كنند فرا مي‌خواند، تصريح به اين حقيقت است كه در انديشه اماميه و در مكتب اهل بيت، قرآن، همين قرآن موجود در ميان امت اسلامي است، بي‌هيچ فزوني و كاستي.
بلي، تنها نكته‌اي كه در اين ميان سؤال‌انگيز است و مايه ابهام شده، وجود برخي روايات است. بررسي يكايك اين روايات از نظر سند و محتوا و نوع بيان، نياز به فرصتي جداگانه دارد، ولي كوتاه سخن درباره اين روايات، اين است كه بسياري از اين روايات، در مقام بيان تأويل آيات و گزينش نمونه و انطباق بر نمودهاي عيني آن بوده است، نه اين كه مدّعي حذف و اضافه در كلام وحي و آيات قرآن باشد!
گذشته از اين نكته، اگر از بررسي سندي و دلالي اين روايات چشم پوشي كنيم و فرض را بر اين بگذاريم كه از ظاهر اين روايات، موضوع تحريف استفاده مي‌شود، بازهم نمي‌توانيم براي ظهور آنها اعتباري قايل شويم، زيرا اين ظهور، با صريح آيات قرآن كه خداوند سلامت و مصون بودن قرآن را تضمين كرده، ناسازگارند. در اين گونه روايات، احتمال جعل و نارسايي فهم روايي از مراد امام هست، ولي در مورد آيات قرآن، چنين احتمالي نمي‌رود كه چيزي به قرآن افزوده شده باشد، يا پيامبر وحي را درنيافته براي مردمان بازگفته باشد! و به هرحال در خصوص آيات مورد استناد براي تحريف نشدن، هيچ گونه ترديدي وجود ندارد.
افزون بر اين، در برابر چند روايت موهم تحريف، صدها روايت معتبر و مستدل و مستحكم وجود دارد كه اعتماد ائمه به قرآن موجود در عصر خود را مي‌رساند و ترديدي نيست كه از عصر ائمه تاكنون، هيچ گونه تغييري در آيات قرآن داده نشده است.
باوجود اين اعتماد فراگير اهل بيت به قرآن و استناد و استدلال ايشان به محتواي آن و تشويق مردم به مراجعه به آن، باتوجه به مسؤوليتي كه در قبال پاسداري از كلام وحي و دستاورد رسول خاتم داشته‌اند كه اگر خللي در قرآن راه يافته بود مي‌بايست با صراحت و در حدّ لازم آن را بيان كنند، مي‌توان نتيجه گرفت كه قرآن از بالاترين درجه اعتبار و حجت بودن و تمام بودن، در مكتب اهل بيت برخوردار بوده است و اين همه را در آيينه صدها حديث و بيان مي‌توان يافت.
از آن جمله اين حديث كه آن را ختام نيك و گوياي اين تحقيق قرار مي‌دهيم:
امام رضا (ع) در وصف قرآن فرمود:
«هو حبل الله المتين و عروته الوثقي، و طريقته المثلي، المؤدّي الي الجنّه و المنجي من النّار، لايخلق من الازمنه، و لايغثّ علي الاسنه، لانّه لم يجعل لزمان دون زمان، بل جعل دليل البرهان، و حجه علي كلّ انسان، «لايأتيه الباطل ن بين يديه و لامن خلفه تنزيل من حكيم حميد.»
قرآن، ريسمان استوار و متين و دستگيره محكم و درخور اعتماد و راهي نمونه و بي‌بديل است كه به بهشت منتهي مي‌شود و از دوزخ رهايي مي‌بخشد. در طول زمان كهنه نمي‌شود و ارجمندي و وزانت خود را از دست نمي‌دهد؛ زيرا آن براي يك عصر قرار داده نشده است، بلكه راهنما و برهان و حجت بر هر انسان است. باطل و نادرستي و كژي در آن راه نمي‌يابد، نه از پيش رو و نه از گذشته‌ها و پشت سر، فرو فرستاده خداي حكيم حميد است.
مانند اين بيان از رسول خدا و علي بن ابي‌طالب (ع) و ساير امامان معصوم (ع) در كتابهاي حديث فراوان است و اگر اين بيان را از امام رضا (ع) آورديم و بدان بسنده كرديم، از آن روست كه بنمايانيم، ائمه در گردآوري قرآن و شكل موجود آن در عصر امامت، كم‌ترين خدشه نداشته‌اند و بي‌هيچ قيد و شرط و تبصره و هشدار نسبت به كاستي و فزوني آن، بر استواري و راهگشايي و هدايت‌گري آن تصريح و تأكيد داشته‌اند. 16